«Καθ’ αρμονίαν συνεστάναι τα
πάντα» – Διογένης Λαέρτιος
«Η φιλοσοφία είναι η μεγάλη
Μουσική» – Πλάτωνας, Φαίδρος
Οι τέσσερις ιερές, μαθηματικές επιστήμες των αρχαίων Ελλήνων, τα τέσσερα
πλατωνικά στάδια για την κατάκτηση της σοφίας ήταν: η Αριθμητική, η Μουσική, η
Γεωμετρία, η Αστρονομία, που αντιπροσωπεύουν αντίστοιχα τη μονάδα, τη δυάδα,
την τριάδα και την τετράδα. Η Μουσική με τις αναλογίες της και τον ενσωματωμένο
σ’ αυτήν Νόμο της Επτάδας ή Οκτάβας επηρέασε πολύ τη γεωμετρία και την
αστρονομία και θα πρέπει να της δοθεί έτσι ιδιαίτερη μνεία. Η πυθαγόρεια
άλλωστε τετρακτύς, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης, «αναπτύσσεται στην ουράνια
αρμονία που ψάλλουν οι Σειρήνες», τα πλανητικά αυτά σύμβολά της, με άλλα λόγια,
στη μουσική των σφαιρών.
Η λέξη «Μουσική» ετυμολογικά σχηματίζεται από τη λέξη «Μούσα» ως βασικό
μέρος και από μια χαρακτηριστική ενδεικτική μορφή κατάληξης ικος,
ικη, ικον.
Το βασικό θέμα της λέξης «Μουσική», δηλαδή η λέξη «Μούσα» προέρχεται από τη
Δωρική μορφή «Μώσα» η οποία παράγεται από το Δωρικό ρήμα «Μω», που ερμηνεύεται
σαν Αναζητώ, Ερευνώ.
Αντίστοιχα η χαρακτηριστική μορφή της κατάληξης ικος, ικη, ικον προσδιορίζει
το είδος, τη μορφή, τον χρόνο, τη χρήση ή τον χρήστη και άλλες πολλές
ενδείξεις. Στη φράση ποιητΙΚΟΣ λόγος η κατάληξη ΙΚΟΣ υποδηλώνει το είδος του
λόγου, στη φράση ΚατοχΙΚΟΣ λόγος, η κατάληξη ΙΚΟΣ υποδηλώνει τη χρονική περίοδο
της δημιουργίας του νόμου. Στη λέξη ΑριθμητΙΚΗ δηλώνεται η επιστήμη που
χρησιμοποιεί αριθμούς.
Με τη λέξη λοιπόν «Μουσική» πρέπει να υποδηλώνεται η Τέχνη ή η Επιστήμη που
χρησιμοποιεί τη «Μούσα» ή «Μώσα», δηλαδή την έρευνα ή την αναζήτηση της γνώσης
της αλήθειας, γενικά σε όλους τους κλάδους της επιστήμης και όχι μόνο σε ένα
συγκεκριμένο κλάδο.
Προκύπτει λοιπόν από την παραπάνω ετυμολογική σημασία της λέξης «Μουσική»,
ότι όλες οι μορφές των αναζητήσεων και των ερευνών αποτελούν κλάδους της
Μουσικής. Η Κοσμογονική, η Κοσμολογική, η Πλανητική έρευνα είναι μέρη της
Μουσικής επιστήμης. Επίσης η Αριθμητική, η Γεωμετρική, η Μαθηματική έρευνα
γενικώς είναι μέρη της Μουσικής επιστήμης.
Η μουσική στους αρχαίους δεν είχε μοναδικό σκοπό τη δημιουργία ευχάριστων
απλώς συναισθημάτων ή την ψυχαγωγία των ανθρώπων, όπως συμβαίνει ως επί το
πλείστον σήμερα, αλλά την εκπαίδευση, τον εξευγενισμό και την κάθαρση της
ανθρώπινης ψυχής, η οποία έπρεπε να συντονιστεί με τη θεία ουράνια αρμονία, της
οποίας όφειλε να αποτελεί μέρος.
Ο Πυθαγόρας, “Μύστης” και βαθύτατος γνώστης του συμβολισμού και
αποσυμβολισμού, γνώριζε το βάθος του φιλοσοφικού νοήματος της Μουσικής και
υποστήριζε ότι η αντίληψη και η κρίση της μουσικής γίνεται από διανοητική και
πνευματική διεργασία και όχι από την αίσθηση της ακοής.
Η ίδια η μουσική θεωρούνταν ιδιότητα του Απόλλωνα του κατεξοχήν θεού της αρμονίας,
του λόγου, της τάξεως και του αριθμού, ιδιότητες που αντιπροσωπεύονταν με τη
λύρα του και αντιστοιχούσαν στις τέσσερις δυνάμεις του: τη μουσική, τη μαντική,
την ιατρική και την τοξική ή καθαρτική.
Δεχόμενοι ότι όλα τα όντα και τα φαινόμενα είναι αριθμοί ή εκφράζονται με
αριθμούς, οι Πυθαγόρειοι μελέτησαν εκτός των άλλων, τις σχέσεις των μουσικών
φθόγγων και των αρμονιών και ανακάλυψαν ότι αυτές εκφράζονται με μεγάλη
ακρίβεια με απλούς μαθηματικούς λόγους. Για παράδειγμα οι τρεις πρώτοι αρμονικοί
η οκτάβα (διαπασών), η πέμπτη και η τέταρτη εκφράζονται με τις αριθμητικές
σχέσεις, 2:1, 3:2 και 4:3.
Τη θεωρία των διαστημάτων η δυτική μουσική την παρέλαβε από την ελληνική
στην οποία υπήρχαν σύμφωνα διαστήματα (οκτάβα, πέμπτη, τέταρτη) και διάφωνα
(μικρή και μεγάλη δεύτερη, μικρή και μεγάλη τρίτη, αυξημένη τέταρτη, μικρή και
μεγάλη έκτη, μικρή και μεγάλη έβδομη). Η αρχαία ελληνική μουσική γνώριζε επίσης
και τα τρία γένη της σημερινής μουσικής: το διατονικό, το χρωματικό και το
εναρμόνιο.
Ο μουσικός συμβολισμός των αρχαίων Ελλήνων μπορεί να εκφραστεί μαθηματικά
με τους απλούς αριθμητικούς λόγους 1:2:3:4.
Αν ορίσουμε με το λόγο 1:1 μια πλήρη χορδή, τότε στο λόγο 3:4 (τετάρτη) θα
έχουμε τη συμφωνία του διατέσσερα, στο λόγο 2:3 (πέμπτη) τη συμφωνία του διαπέντε
και στο λόγο 1:2 τη συμφωνία του διαπασών. Οι αρχαίοι Έλληνες αναγνώρισαν
επίσης την οκτάβα συν μια πέμπτη (1:2:3) και τη διπλή οκτάβα ή δισδιαπασών
(1:2:4).
Ας θυμηθούμε και το περίφημο ελληνικό Λ, τις δύο αριθμητικές ακολουθίες που
χρησιμοποίησε ο Δημιουργός για να κατασκευάσει, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, την
Ψυχή του Κόσμου, τοποθετημένες στη μορφή του ελληνικού γράμματος Λ:
1
2 3
4 9
8 27
Με το πείραμα του μονόχορδου αποδείχτηκε ότι οι σχέσεις μεταξύ των φθόγγων
εξαρτώνται από το μήκος των χορδών και η μουσική συνδέθηκε έτσι με τα
μαθηματικά. Η αρμονία των φθόγγων αντιστοιχούσε πλήρως στην αρμονία ή στην
αναλογικότητα των αριθμών. Στη συνέχεια οι Πυθαγόρειοι στράφηκαν στην
Αστρονομία και απέδωσαν μουσικές αναλογίες και σχέσεις στις αποστάσεις των
πλανητών.
Ο Αριστοτέλης στο βιβλίο του Περί
Ουρανού, αναφέρει ότι οι Πυθαγόρειοι και ιδίως ο Φιλόλαος, πίστευαν ότι οι
επτά πλανήτες Ήλιος, Σελήνη, Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας και Κρόνος μαζί με τη
Γη (8η) και τη σφαίρα των απλανών (9η), κινούνταν γύρω από την Εστία
(ονομαζόμενη επίσης Εμπυρείον, Όλυμπος και Ζανός Πύργος), ένα κεντρικό πυρ το
οποιο δεν βλέπουμε.
Με αυτόν τον τρόπο είχαμε συνολικά εννέα κινήσεις γύρω από την Εστία και
επειδή θα έπρεπε να ήταν κανονικά δέκα, όσο και ο ιερός αριθμός που προκύπτει
από την ιερή τετρακτύνα (1+2+3+4), υπέθεσαν την ύπαρξη της Αντιχθώνας, ενός
άλλου πλανήτη που βρισκόταν στην αντίθετη πλευρά του κεντρικού πυρός από ότι η Γη και ο οποίος γι’ αυτό το λόγο ήταν
αόρατος.
Αναφέρει επίσης τις αποστάσεις των πλανητών από το κεντρικό πυρ σύμφωνα με
την άποψη των Πυθαγορείων. Αυτές φαίνονται να ακολουθούν μία γεωμετρική πρόοδο
με λόγο 3: Κεντρικό Πυρ (1), Αντιχθώνα (3), Γη (9), Σελήνη (27), Ερμής (81),
Αφροδίτη (243), Ήλιος (στη μέση, 729), Άρης (2187), Δίας (6561) και Κρόνος
(19683).
Ο Πυθαγόρας δίδαξε ότι καθένας από τους επτά πλανήτες παρήγαγε κατά την
κίνησή του πάνω στην τροχιά του μια ιδιαίτερη νότα, ανάλογα με την απόστασή του
από το κεντρικό πυρ. Οι αποστάσεις αυτές ήταν αρμονικές, ανάλογες με τα μουσικά
διαστήματα και τις υποδιαιρέσεις της προηγούμενης χορδής. Από τη συνήχηση και
συμφωνία τω επτά αυτών βασικών ουράνιων φθόγγων παράγεται η ουράνια συναυλία, η
περίφημη Μουσική των Σφαιρών, ο
αρμονικός και μελωδικός ήχος των Σειρήνων, τον οποίο συνήθως δεν ακούμε λόγω
της λεπτότητάς του ή διότι τα αυτιά μας έχουν εξοικειωθεί σε αυτόν.
Την ίδια ουράνια μουσική πίστευε ο ιερός Αυγουστίνος ότι άκουγαν οι
άνθρωποι τη στιγμή του θανάτου τους και υποτίθεται πως άκουσε, σύμφωνα με τον
Φίλωνα της Αλεξάνδρειας, ο Μωυσής στο όρος Σινά, όταν πήρε τις πλάκες με τις 12
εντολές.
•Ιπποκράτης Π. Δάκογλου
- Πυθαγόρειος Προσαρμογή της Ορφικής Κοσμολογίας στις Θετικές Επιστήμες
•Δημήτρης Ευαγγελόπουλος – Ιερή Γεωμετρία
