Φαντασία

«Είμαστε μπλοκαρισμένοι από τις αντιλήψεις μας τις ίδιες. Οι πόρτες της αντίληψης έχουν κλείσει, οι είσοδοι του συναισθήματος έχουν σφραγιστεί, οι δρόμοι των αισθήσεων έχουν αποκοπεί, οι οδοί της φαντασίας έκλεισαν, τα λιβάδια της συνείδησης γέμισαν βρωμιά» Άλεν Γκίνσμπεργκ.

Οι πέντε αισθήσεις μας έχουν φραχτεί με τέτοιο τρόπο «που κινούμαστε σε απραγματοποίητους κόσμους» Γουίλιαμ Μπλέικ.

Ο ρασιοναλισμός (ορθολογισμός) είναι η ικανότητα συνδυασμού και συσχετισμού εννοιών, η φαντασία είναι η ικανότητα να εφευρίσκεις έννοιες και να δημιουργείς παραστάσεις.

Η λειτουργία αυτή (η φαντασία) δεν ακολουθεί τους νόμους της λογικής σκέψης και γι’ αυτό είναι αποδιωγμένη από τη λογοκρατούμενη κουλτούρα. Είναι μια λειτουργία ζωντανή για την πνευματική πρόοδο, αφού εφευρίσκει εκείνο που δεν υπάρχει, βγάζοντάς το από το σκοτάδι της δυνατότητας και μεταμορφώνοντάς το σε ένα προσχέδιο που μερικές φορές υλοποιείται στην πράξη.

Η φαντασία είναι η συνθετική λειτουργία, ενώ η λογική σκέψη είναι η αναλυτική. Η νόηση διαιρεί, η φαντασία συνδέει.

Οι ρομαντικοί παρατηρούσαν με φρίκη να μεταμορφώνονται οι άνθρωποι και η ζωή σε μηχανή, εξαιτίας της βιομηχανικής επανάστασης και άρχισαν να αναζητούν τις βαθύτερες αιτίες αυτής της μηχανοποίησης του ανθρώπου και υπέδειξαν, ανάμεσα σε άλλες, τη μηχανοποίηση της σκέψης που επέφερε ο καρτεσιανός ρασιοναλισμός (και τη μεταμόρφωση του ανθρώπου σε μηχανή στο οικονομικό επίπεδο που έκανε λίγο αργότερα ο Μαρξ).

Ο Γ. Μπλέικ έλεγε: «πρέπει να δημιουργήσω ένα δικό μου σύστημα ή να υποδουλωθώ στο σύστημα ενός άλλου. Δεν με ενδιαφέρει να συλλογίζομαι ή να συγκρίνω, δικό μου καθήκον είναι να δημιουργώ».

Η φαντασία είναι η δύναμη που θα αναπτύξει και θα τονίσει την ατομικότητα, την πρωτοτυπία και την ποικιλία.

Η Αναγέννηση ήταν η πρώτη ευρωπαϊκή πολιτιστική επανάσταση και αποπειράθηκε να γιατρέψει τη σχιζοφρένεια που διασπά την ενότητα αισθημάτων και λογικής, συγχωνεύοντας μαγεία και επιστήμη, αλλά οι καρτεσιανοί και νευτωνικοί λογοκράτες την εμπόδισαν. Ο καθολικός άνθρωπος της Αναγέννησης ειδωλολάτρης, χριστιανός, καλλιτέχνης, επιστήμονας και μάγος (όπως ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι), καταστράφηκε από την ιησουίτικη αντιμεταρρύθμιση και τη ρασιοναλιστική επιστήμη.

Ο Ρομαντισμός είναι η δεύτερη απόπειρα πολιτιστικής επανάστασης (στην Αγγλία αυτή τη φορά) ύστερα από τη βιομηχανική επανάσταση. Είναι επαναστατικός γιατί χτυπάει στη ρίζα του τον αυταρχισμό, που βασανίζει τη Δύση. Ο αυταρχισμός δεν εμφανίζεται μόνο στην πολιτική, είναι και υπερεντατική δουλειά στο εργοστάσιο, η απρόσωπη γραφειοκρατία, η γιγάντια οργάνωση, η ειδίκευση στην παιδεία, το λειτουργικό σχέδιο, η αφηρημένη τέχνη, ο λογικός θετικισμός. ‘Ολες αυτές οι λειτουργικές μορφές είναι φασιστικές γιατί μειώνουν την ποικιλία, τον ατομικισμό, τον ερωτισμό, το αυθόρμητο. Πράγματα τα οποία δεν ήταν άμεσα πολιτικά, όπως η φάμπρικα, η επιστήμη, η γραφειοκρατία, διαπότιζαν την κουλτούρα με έναν αυταρχισμό που ρίζωνε σε όλα τα πεδία. Οι ρομαντικοί διακήρυξαν πως η ρίζα  αυτή του πολιτιστικού φασισμού βρίσκεται στην κοσμοαντίληψη και στη νοοτροπία του επιστημονικού ρασιοναλισμού.

Η γενεαλογία του φασισμού χάνεται μέσα στην ομίχλη της μυθολογίας. Αρχίζει με τον εβραϊκό μονοθεϊσμό, συνεχίζεται με τον ρωμαϊκό καισαρισμό, ξαναεμφανίζεται με τους φυσικούς νόμους της μεσαιωνικής φιλοσοφίας και με την εκκλησιαστική εξουσία, ξαναζεί στη γενίκευση των μαθηματικών εξισώσεων και της επιστημονικής μεθόδου. Ύστερα εισάγεται στις κοινωνικές επιστήμες με τη μορφή των στεγανών ειδικοτήτων και τέλος, καταπιέζει τον ερωτισμό και μεταβάλλει τον φυσικό περίγυρο σε έρημο των αισθήσεων με τη μορφή λευκών λειτουργικών επίπλων, ευθύγραμμων και ασκητικών όπως τα ξυρισμένα κεφάλια, ρασιοναλιστικών αρχιτεκτονημάτων που μοιάζουν σαν «κουτιά για παπούτσια», γεωμετρικών χώρων, «ατονικής» μουσικής  και άχαρης ερημιάς.

Τα πνευματικά αίτια του φασισμού είναι η εξαφάνιση της πολλαπλότητας, η έλλειψη φαντασίας, η αφαίρεση.

Το πρώτο δικαίωμα του ανθρώπου είναι το δικαίωμα στη φαντασία. Έναι πιο εύκολο να σκεφτόμαστε λογικά παρά να φανταζόμαστε, γιατί ο συλλογισμός είναι επανάληψη, ενώ η φαντασία είναι δημιουργία. Ζούμε σε έναν κόσμο που μεταβάλλεται αδιάκοπα και ουσία της πραγματικότητας είναι η αλλαγή.

Η λογοκρατούμενη κοσμολογία είναι σχεδιασμένη για να κατανοεί τον κόσμο όπως είναι και όχι όπως θα μπορούσε να είναι. Είναι μια κοσμολογία παθητικά θεωρησιακή που όπως δείχνει το όνομά της, αφιερώνεται στο κοίταγμα μέσα στον καθρέφτη.

Ο ατομικισμός (της Φυσικής) είναι η απόπειρα εξουδετέρωσης των διαφορών που παρατηρούνται στις μορφές και γι’ αυτό είναι απλουστευτικός. Αν αποπειραθούμε να συλλάβουμε έναν κόσμο από ίσα σωματίδια, ξυπνά η εικόνα μιας βαθιάς ομίχλης, που είναι το αναπόφευκτο σύμβολο της γενίκευσης. Η γενίκευση καταπιέζει την πρωτοτυπία.

Ο πειραματισμός είναι μια καλή μέθοδος γνώσης (Μπλέικ), αλλά το παν εξαρτάται από τη διανοητική τοποθέτηση αυτού που πειραματίζεται. Όποιος (όπως ο Καρτέσιος) αρχίζει αμφιβάλλοντας για τα πάντα, εκτός από την αμφιβολία του, δεν θα φτάσει ποτέ σε άλλες βεβαιότητες.

Σύμφωνα με τον Λοκ, οι ιδέες έρχονται από τον χώρο και μπαίνουν στο νου, σύμφωνα με τον Μπλέικ, ο χώρος είναι μια κατάσταση του νου.

«Η λογική είναι η εξωτερική περιφέρεια της ενέργειας». Ο χώρος μας είναι μια χαμηλή πνευματική κατάσταση. Σε ανώτερες καταστάσεις όπου η πραγματικότητα δεν είναι αντικειμενική αλλά δημιουργημένη, ο χώρος αντί να είναι μια κενή άπειρη έκταση, είναι η μορφή εκείνου που δημιουργούμε. Η φαντασία γεννά την πραγματικότητα και αφού η επιθυμία είναι μέρος της φαντασίας, ο κόσμος που ποθούμε είναι πιο αληθινός από τον κόσμο που δεχόμαστε παθητικά.

Στον Μπλέικ χρωστάμε τον περίφημο αφορισμό που ο Χάξλεϊ έκανε τίτλο του βιβλίου του για τις ψυχεδελικές ουσίες: «Αν οι πόρτες της αίσθησης ήταν καθαρές, θα βλέπαμε το παν όπως είναι, άπειρο και αιώνιο».

Τη δεκαετία του ’60 ο Άλεν Γκίνσμπεργκ είπε σε μια σάλα γεμάτη καθηγητές:

 «Τί είναι η γενική γνώση; Κάθε γνώση είναι ειδική. Η γενίκευση είναι βλακεία. Η ειδίκευση η μόνη καλή διάκριση. Οι γενικές γνώσεις είναι γνώσεις μόνο για ηλίθιους. Πώς θα ρωτήσετε, όταν βγαίνει ο ήλιος δεν βλέπεις ένα στρογγυλό δίσκο όσο μια λίρα; Α, όχι, όχι, εγώ βλέπω μια αναρίθμητη επουράνια χορωδία που τραγουδά: Άγιος, Άγιος, Άγιος, Ωσαννά εν υψίστοις. Εγώ δεν συμβουλεύομαι το σαρκικό μάτι μου, όπως δεν θα συμβουλευόμουν ένα παράθυρο για το τοπίο που είναι πίσω του. Βλέπω μέσα από το μάτι, όχι με το μάτι. Η επιθυμία που δεν γίνεται πράξη γεννά την αρρώστια, η ικανοποιημένη επιθυμία γεννά του καρπούς της ομορφιάς και της ζωής. Ότι είναι ζωντανό είναι άγιο και η ζωή χαίρεται με τη ζωή. Η Φαντασία είναι Ενέργεια που δημιουργεί μορφές, η Ενέργεια είναι η μόνη ζωή και είναι του Κορμιού, η Λογική είναι το όριο ή η εξωτερική περιφέρεια της Ενέργειας και η Ενέργεια είναι αιώνια Ευχαρίστηση».

Ο άνθρωπος που πιστεύει πως ένας άνθρωπος είναι ένας άνθρωπος, ένα δέντρο είναι ένα δέντρο, ο ουρανός είναι γαλανός και τα δέντρα πράσινα, ένα μέτρο εκατό εκατοστά, ένα λεπτό εξήντα δευτερόλεπτα, ο άνθρωπος που πιστεύει πως μπορούμε να μάθουμε την ουσία των πραγμάτων άμα τα σκεφτούμε και τα μετρήσουμε και για τον οποίο η πρόταση του Ησίοδου, πως το μισό είναι πιο μεγάλο από το όλο, είναι παράλογη, με λίγα λόγια ο πραγματιστής άνθρωπος, οπλισμένος με την κοινή λογική για τον οποίο τα πράγματα είναι αυτό που φαίνονται να είναι, βρίσκεται σε μια κατάσταση «μονής θεώρησης» ή ονείρου του Νεύτωνα, στη φυλακή των αισθήσεών του, της λογικής του ή και των δύο (Γκοντάρ).

Για να καθαριστούν οι πόρτες της αισθητηριακής αντίληψης, χρειάζεται μια αντίστροφη ανοδική πορεία που έχει τη φαντασία για κύριο μέσο της.

Όταν ονειρευόμαστε, φανταζόμαστε ή αγαπάμε με ένταση, το όνειρο ξεπερνά το φως της ημέρας.

* Διαβάστε, «Οι φιλοσοφίες του Underground» του Λουίς Ραθιονέρο, εκδ. Οδυσσέας